WOŁOSKI PANEL DYSKUSYJNY – MITY I RZECZYWISTOŚĆ
17.12.2022, Muzeum Tatrzaskie, zakopane
HArmonogram
Jeśli myślisz, że Wołosi żyli tylko w przeszłości, że byli ludem nomadycznym, zajmującym się tylko pasterstwem, a ich dziedzictwo pozostawiło swoje ślady wyłącznie w gospodarce pasterskiej to zapraszamy Cie do zgłębienia fenomenu najwartościowszego dziedzictwa duchowego, materialnego i gospodarczego Karpat. Udział w panelu eksperckim daje pasjonatom historii i kultury Karpat możliwość zabrania głosu w dyskusji ze znawcami problematyki wołoskiej. Jego intencją jest skonfrontowanie dotychczasowej wiedzy o Wołochach, często odbiegającej od historycznych faktów „mitów” krążących w obiegu ustnym i pisanym – popularnym i naukowym – z aktualnym stanem wiedzy. Zapoznamy Cię w sposób przystępny z wynikami pierwszego w historii interdyscyplinarnego naukowego grantu: „Wołosi w europejskiej i polskiej przestrzeni kulturowej. Migracje – osadnictwo – dziedzictwo kulturowe” (Zakład Bałkanistyki, Instytut Historii UAM). W ramach spotkania odbędzie się też prezentacja i dyskusja nad współczesnymi kierunkami działań ochrony i promocji karpackiego dziedzictwa wołoskiego. Zwieńczeniem panelu będzie archiwalny film o Wołochach z Macedonii „Tenda” z lat 50. XX wieku.
SOBOTA 17.12.2022
Cz. I – prowadząca prof. Ilona Czamańska – Uniwersytet Adama Mickiewicza w Poznaniu
9. 00 – 10. 00 – DR PIOTR KŁAPYTA – Kim są Wołosi i skąd przyszli? Mapa osadnictwa wołoskiego – wprowadzenie. WIĘCEJ…
10.00-10.10 – dyskusja
10.10 – 10. 40 – PROF. DR HAB. GRZEGORZ JAWOR – Przyczyny sukcesu kolonizacyjnego osadnictwa wołoskiego w dawnej Polsce ze szczególnym uwzględnieniem obszarów górskich (XIV-XVII wiek). WIĘCEJ…
10. 40 – 10. 50 – dyskusja
10. 50 – 11. 10 – przerwa kawowa
11. 10 – 11. 40 – PROF. DR HAB. ILONA CZAMAŃSKA – Wołosi i ich tożsamość. WIĘCEJ…
11. 40 – 11.50 – dyskusja
11. 50 – 12. 20 – PROF. DR HAB. EWA KOCÓJ – Kultura karpackich pasterzy w czasach globalizacji. WIĘCEJ…
12. 20 – 12. 30 – dyskusja
12. 30 – 13. 00 – JÓZEF MICHAŁEK – Bacowanie na liście Niematerialnego Dziedzictwa Kultury. WIĘCEJ…
13. 00 – 13.10 – dyskusja
Przerwa obiadowa – 13. 10 – 14. 10
Wnioski z I części panelu Prof. dr hab. Ilona Czamańska
Cz. II – prowadzący dr Piotr Kłapyta – Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej UJ
14.20 – 14. 50 – PROF. DR HAB. STANISŁAWA TREBUNIA STASZEL – Wołoskie wątki we współczesnych praktykach tożsamościowych. W poszukiwaniu karpackiej wspólnoty. WIĘCEJ
14. 50- 15.00 – dyskusja
15.00 – 15. 30 – DR ANNA OCZKO – Gronie, Grapy i Kiczery – o nazwach wołoskich na Podhalu i w Beskidach. WIĘCEJ…
15. 30- 15. 40 – dyskusja
15. 40 – 16. 10 – DR JUSTYNA CZĄSTKA – KŁAPYTA – Muzyka Wołochów między Karpatami a Bałkanami. WIĘCEJ…
16.10-16.20 – dyskusja
16. 20 – 16. 40 – przerwa kawowa
16. 40 – 17. 10 – DR HAB. INŻ. ARCH. JADWIGA ŚRODULSKA – WIELGUS, DR HAB. INŻ. ARCH. KRZYSZTOF WIELGUS– Idea szlaku wołoskiego. WIĘCEJ
17. 10 – 17. 30 – dyskusja
17. 30 – 18. 00 – JÓZEF MICHAŁEK – Pamięć o Wołochach w tradycyjnym przekazie
18. 00-18.15 – dyskusja i podsumowanie. WIĘCEJ…
18. 15 – 18.40- projekcja filmu „Tenda” – film etnograficzny poświęcony życiu i wędrówce Vlachów z terenu Macedonii ok. połowy XX wieku. Komentarz do filmu Prof. dr hab. Ilona Czamańska
Wnioski z II części panelu dr Piotr Kłapyta
dr Piotr Kłapyta – „Kim są Wołosi i skąd przyszli? Mapa osadnictwa wołoskiego”
W tym otwierającym panel wystąpieniu zapoznamy się z podstawowymi informacjami na temat pochodzenia i dziejów kolonizacji wołoskiej w Karpatach, ze szczególnym uwzględnieniem Karpat Polskich. Okiem geografa zostanie przedstawiona chronologia wszystkich osad lokowanych na prawie wołoskim między XIV-XVII wiekiem, będąca swoistą wędrówką w czasie i przestrzeni. Mapy przestrzennej ewolucji osadnictwa wołoskiego powstały w wyniku analizy najnowszych źródeł historycznych udostępnionych w ramach projektu „Wołosi w europejskiej i polskiej przestrzeni kulturowej”. Materiał ten będzie stanowić przestrzeń do poznania przyczyn zasiedlenia Karpat przez Wołochów.
prof. dr hab. Grzegorz Jawor – „Przyczyny sukcesu kolonizacyjnego osadnictwa wołoskiego w dawnej Polsce ze szczególnym uwzględnieniem obszarów górskich (XIV-XVII wiek)”
Początki kolonizacji obszarów górskich sięgają XIII wieku. Podjęto wówczas próby przeszczepienia na ich grunt odnoszącej na niżej położonych obszarach sukces gospodarki wiejskiej z dominującym udziałem upraw zbóż (prawo niemieckie). Nieuwzględnienie realiów gospodarowania w tym rejonie i odmiennych realiów przyrodniczych, wzmocnione jeszcze stale pogarszającym się klimatem (w okresie Małej Epoki Lodowej), doprowadziło do klęski tego modelu gospodarowania. Jej objawami było całkowite porzucanie przez mieszkańców swoich wsi albo próby poszukiwania alternatywnych źródeł egzystencji. Równocześnie w okresie tych burzliwych przemian, przypadających zwłaszcza na XV i XVI stulecie, nastąpiła gwałtowna ekspansja nowego modelu kolonizacyjnego opartego na prawie wołoskim. Ten proces połączony był z przybyciem w góry imigrantów, zarówno z Bałkanów jak i ziem ruskich. Celem wykładu będzie więc odpowiedź na pytanie o przyczyny ich sukcesu odniesionego na obszarze, gdzie dawniej istniejące społeczności poniosły całkowitą klęskę.
prof. dr hab. Ilona Czamańska – „Wołosi i ich tożsamość”
Wołosi postrzegani są różnie, jako grupa społeczna pasterzy o określonej kulturze i tradycji, jako grupa etniczna posługująca się językiem zbliżonym do rumuńskiego, jako przodkowie i pobratymcy Rumunów. Dziś poza Rumunią wydają się nieliczni i często tylko wtajemniczeni wiedzą o ich odrębności i pochodzeniu. W rzeczywistości stanowią oni istotną część nie tylko narodowości rumuńskiej, ale też wielu narodowości środkowoeuropejskich i bałkańskich. Często jednak swoim językiem posługują się wyłącznie w domu, a młodsze pokolenia w ogóle już go nie znają. Celem wystąpienia będzie próba odpowiedzi na pytania: Jak przebiegała ewolucja wspólnot wołoskich? W jakim stopniu Wołosi zachowali swą tożsamość? Kim obecnie się czują w sensie narodowym i państwowym? Oraz jak są postrzegani w ramach państw, w których zamieszkują?
prof. dr hab. Ewa Kocój – „Kultura karpackich pasterzy w czasach globalizacji”
Żyjemy w czasach globalizacji, która zmienia tradycyjną kulturę małych wspólnot lokalnych i regionalnych. Wiele etnosów żyjących od wieków w Karpatach otwarło się na wpływ globalizacji i wprowadziło jej elementy do swojego codziennego życia. Jedną z takich wspólnot są pasterze, którzy żyją od wieków zgodnie z tymi samymi regułami dotyczącymi czasu, przestrzeni i wykonywania pożywienia, wprowadzając jednocześnie do nich nowe elementy z kultury globalnej. W tym referacie dowiesz się o tym, jak wygląda współczesne życie karpackich pasterzy na szałasie, czym są wykonywane przez nich produkty i o tym, jakich problemów doświadczają oni jako depozytariusze tradycyjnej profesji w czasach globalizacji.
Józef Michałek – „Bacowanie na liście Niematerialnego Dziedzictwa Kultury”
Kiedy byłem mały, wakacje spędzałem pod Tułem u wujka Jana trudniącego się wypasem owiec. Owce należały do spółdzielni, ale wraz z nimi pasły się również owce należące do gospodarzy z mojej wsi. Pamiętam, jak były dojone, a z udojonego mleka wyrabiano biały ser, który następnie zawieszano przed wejściem do kolyby, gdzie odciekał. Pozostałą serwatkę przelewano do wielkiego miedzianego kotła i wieszano nad ogniskiem aż do momentu, kiedy zaczynała wrzeć. Wtedy odciągano kocioł z ogniska i chłodzono, przelewając dużą drewnianą chochlą. Tak przyrządzoną serwatką zwaną żyntycóm częstowano wszystkich gości. Po ostygnięciu zimna i skwaszona wraz z ziemniakami i chlebem, była naszym codziennym pokarmem. (…) Był lipiec 2003 r. Właśnie zakończyła się nasza góralska impreza: „Spotkanie Gajdoszy i Dudziarzy”, którą wraz z kolegami zorganizowaliśmy w gospodarstwie agroturystycznym u Kukuczków w pięknie położonym przysiółku Istebnej – na Stecówce. Byliśmy bardzo zadowoleni, bo wszystko dobrze się udało. Muzykanci dopisali, przyjechał Jan Karpiel z Zakopanego, bracia Byrtkowie z Pewli, grali nasi Wałasi, Zwyrtni i znakomici soliści: Jano Gajdosz i Władysław Zogata. Wraz z gospodarzem dzieliliśmy się spostrzeżeniami i pełni nowych pomysłów rozmawialiśmy w gronie kolegów. Wtedy postanowiliśmy założyć sałasz, czyli tradycyjne gospodarstwo pasterskie. (…) 11 maja 2005 r. powstaje bacówka na Szańcach w Koniakowie u Piotra Kohuta. Teraz już wiemy, że uruchomione działania potoczą się dalej (…) 24 kwietnia 2022 r. rozpoczyna się sezon wypasu owiec… a w Małopolsce: Małopolski Wypas Kulturowy – program wsparcia na rzecz zachowania dziedzictwa przyrodniczego i kulturowego. 15 września 2022 r. w Ochotnicy Górnej pod wnioskiem o wpis Bacowania na Krajową listę niematerialnego dziedzictwa kultury złożyli swoje podpisy m.in.: Piotr Kohut – baca z Koniakowa, Jarek Buczek – baca z Ochotnicy, Józef Klimowski – baca z Czarnego, Władysław Klimowski – baca z Nowego Targu i Andrzej Kluś z Zakopanego. 26 października 2022 r. bacowanie zostało wpisane na Krajową listę niematerialnego dziedzictwa kultury. To wielkie wyróżnienie dla naszej działalności – stróżów pasterskiej historii Karpat. A jak opisaliśmy nasze bacowanie… będzie można dowiedzieć się w moim wystąpieniu.
PROF.DR HAB.STanisława Trebunia-Staszel, Wołoskie wątki we współczesnych praktykach tożsamościowych. W poszukiwaniu karpackiej wspólnoty
Od co najmniej dwóch dekad jesteśmy świadkami wzrastającego zainteresowania przeszłością Karpat, głównie zaś problematyką związaną z migracjami tzw. pasterzy wołoskich. Możemy zaobserwować, jak na naszych oczach rodzi się opowieść o ponad-etnicznej karpackiej wspólnocie, którą spaja nie tylko fakt zamieszkiwania obszaru jakim są Karpaty, ale przede wszystkim kulturowe dziedzictwo wyrastające z korzeni wołoskich czy też bałkańskich.
W swoim wystąpieniu na przykładzie ubioru oraz folkloru muzycznego postaram się prześledzić i pokazać, jak wątki wołoskie przenikają do współczesnego dyskursu społecznego (lokalnego, regionalnego, ponadregionalnego), stając się dla wielu liderów społecznych, a także samych badaczy inspiracją do działań, inicjatyw i praktyk kulturowych propagujących szeroko rozumiane tradycje wołoskie. Jakie są motywy owych działań? Jakie cele im przyświecają? Co mówią o współczesnych mieszkańcach Karpat – ich życiu, środowisku, problemach i wyzwaniach. Warto pochylić się nad tymi pytaniami i zagadnieniami, bowiem odbijają się w nich szersze procesy – społeczne, kulturowe, polityczne, jakie obserwujemy we współczesnym naznaczonym globalizacją i technicyzacją świecie.
dr Anna Oczko – „Gronie, Grapy i Kiczery – o nazwach wołoskich na Podhalu i w Beskidach”
Jadąc zakopianką w stronę Tatr po drodze mijamy z prawej skręt na Maruszynę i Bańską Niżną i Wyżną, po lewej Poronin, a zaraz dalej Murzasichle. Na wjeździe do Zakopanego korek, więc można objechać przez Pardałówkę… Czy możliwe, żeby te swojsko brzmiące nazwy przynieśli ze sobą przybysze mówiący zupełnie obcym językiem? Ci obcy to Wołosi, pradawni romańskojęzyczni mieszkańcy terenów naddunajskich i karpackich, nazywani przez Słowian *vlahami. Dla Wołochów mieszkających w Karpatach nie było granic, nie było też map, a szlaki wędrówek zapamiętywali dzięki charakterystycznym punktom w górskim krajobrazie: tutaj groń, tam daleko samotna magura, nad płajem stroma grapa, a dalej *zawoja, przez której środek wartko płynie *parula. Pod koniec XVI wieku niektórzy Wołosi osiedlili się we wsiach po polskiej stronie Karpat, a słownictwo przez nich używane zaczęło funkcjonować również w nazewnictwie zakładanych przez nich osiedli. Te nazwy nie tylko są związane z ukształtowaniem czy funkcją okolicznych terenów, ale też pochodzą od wołoskich imion. Podczas prelekcji przedstawiony zostanie sposób w jaki językoznawcy-etymolodzy badają pochodzenie wyrazów i czym się różni etymologia od motywacji nazwy. Dowiemy się, które z toponimów spotykanych na Podhalu i w Beskidach pochodzą z języka wołoskich osadników, czyli języka, który dziś nazywamy po prostu rumuńskim oraz co w rzeczywistości kryje się za tymi nazwami, które dzisiaj bardzo często trudno już rozszyfrować, bowiem ich pierwotne znaczenie zostało zapomniane, a nawet całkowicie wyparte ze współczesnego języka.
dr Justyna Cząstka-Kłapyta – „Muzyka Wołochów między Karpatami a Bałkanami”
Mówiąc o dziedzictwie wołoskim najczęściej identyfikuje się go z gospodarką pasterską, strojem, nazwami geograficznymi. Wiedza o śladach wołoskich w folklorze muzycznym Karpat jest otaczana enigmą, choć krąży wśród społeczności karpackich bardziej w formie mitu niż faktów potwierdzonych szeroko zakrojonymi badaniami naukowymi. Więcej wiemy na temat wołoskiego dziedzictwa instrumentów muzycznych niż tradycji wokalnej. Porównanie specyfiki pasterskich śpiewów bałkańskich Wołochów i karpackich społeczności dało zaskakujące wyniki wskazujące na istnienie wspólnej idiomatyki wykonawczej związanej ze sposobem konstruowania melodyki pasterskich śpiewów, specyficznymi manierami wykonawczymi, które wieńczy zdolność śpiewania na głosy w określonej hierarchii oraz słuch harmoniczny – fenomen określający specyfikę obszarów zasiedlonych elementem etnicznie wołoskim. Podczas prelekcji uwypuklone zostaną zarówno najważniejsze domniemane ponadczasowe wołoskie konstrukty muzyczne, jak i przyczyny występowania różnorodnych wokalnych wołoskich języków wypowiedzi w kontekście ich ewolucyjnego rozwoju.
dr hab. inż. arch. Jadwiga Środulska-Wielgus
dr inż. arch. Krzysztof Wielgus
Katedra Architektury Krajobrazu, Wydział Architektury, Politechnika Krakowska;
Wiejski Ośrodek Kultury w Ochotnicy Górnej, Związek Podhalan
SZLAK KULTURY WOŁOSKIEJ, Z OCHOTNICY GÓRNEJ - W KARPATY
Koncepcja Szlaku Kultury Wołoskiej zrodził się w początku obecnego stulecia w Wiejskim Ośrodku Kultury w Ochotnicy Górnej, przy wsparciu miejscowego Oddziału Związku Podhalan oraz środowisk akademickich krakowskich uczelni. Po raz pierwszy zmaterializowała się w postaci opisu, map, plansz terenowych a następnie publikacji naukowych i w latach 2007-2008. Jej pilotażowy odcinek został zrealizowany w latach 2015-16 na terenie Gminy Ochotnica Dolna, która w tymże roku obchodziła 600-lecie swej lokacji na prawie wołoskim. Obecnie projekt został rozszerzony w oparciu o fundusze europejskie (85% z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego) w ramach programu Interreg Polska-Słowacja do obszaru działań na terenie całych Karpat w Polsce i na Słowacji. Celem koncepcji jest „Zwiększenie poziomu wykorzystania potencjału pogranicza polsko-słowackiego za sprawą dziedzictwa kultury wołoskiej”. Założony cel zostanie osiągnięty poprzez wytyczenie szlaku turystyki kulturowej, prezentującego w równowadze z wartościami naturalnymi – dziedzictwo kulturowe osadników wołoskich, jednych z „Ojców Europy”, depozytariuszy i emisariuszy kultury gór, która umożliwiła zagospodarowanie Karpat od czasów Średniowiecza. Koncepcja szlaku, sięga jednak dalej, idąc w założeniu ku transkarpackiemu szlakowi europejskiej turystyki kulturowej. Trasę przetarł wyjątkowy Redyk Karpacki, odbyty w roku 2013 wraz ze stadem owiec dawnych ras z terenów Rumunii do Polski przez pionierów przywracania wypasu w Karpatach. Misją koncepcji jest sublimacja turystyki karpackiej, budowanie i promowanie zrównoważonej turystyki, opartej na humanitarnych i ekologicznych wzorcach, będącej narzędziem aktywnej ochrony naturalnych i kulturowych zasobów Karpat, nie zaś ich bezwzględnej eksploatacji. Równocześnie jest to droga do wzbogacenia i urozmaicenia oferty usług turystycznych w gminach karpackich, w oparciu o ich własny, często mało wykorzystany kapitał ludzki i krajobrazowy. Początki realizacji szlaku, rozwiniętego obecnie na obszar trzech województw w Polsce i dwóch krajów w Słowacji – to 12-kilometrowy odcinek w Ochotnicy Górnej, jako pierwszy wyposażony w specyficzną, dedykowaną mu małą architekturę.
mgr Józef Michałek – „Pamięć o Wołochach w tradycyjnym przekaziE
Kiedy umarł mój pradziadek gazda Jan Marekwica za orszakiem pogrzebowym podążały owce. Dziadek Antoń wspominał Rusnaków ratujących mu życie, gdzieś w starej chyży pod Gorlicami. W pracowni Jana Wałacha zamieszkali dawno umarli pasterze. Są tam nadal. Pradziadek Michał Kawulok zwany był „Królem Gór” i wskrzesił sałasznictwo w Beskidach po jego likwidacji przez Habsburgów. Jego córka Zuza była baciulą, paliła fajkę i póki żyła najważniejsze w jej rodzinie były owce. Stanisław Wałach z Zubrzycy Górnej zawoził mnie na chodniki orawskie. Wędrowałem nimi przez Babią Górę przez cały dzień. Spotykałem „cienie”, a wieczorem jedliśmy wspólnie kolację. Jego brat Teofil mieszkał w Pyzówce i pisał wiersze. Razem z Janem Fudalą z Rabki i Zdzisławem Błachutem z Ochotnicy przekazali wołoską laskę kolejnym pokoleniom.
Zobacz również
Projekt Potęga Karpat zrealizowano przy wsparciu finansowym Województwa Małopolskiego